Overheid lanceert discriminatietoets – van incidentbestrijding naar structureel bewustzijn
De overheid zet een nieuwe stap in het actief tegengaan van discriminatie binnen haar eigen gelederen. Op 3 november 2025 presenteerde de Staatscommissie tegen Discriminatie en Racisme een nieuwe discriminatietoets: een gestructureerd hulpmiddel waarmee overheidsorganisaties hun beleid, werkwijzen en besluitvorming kunnen doorlichten op (onbewuste) vormen van ongelijke behandeling.
Een primeur voor de publieke sector
Het is de eerste keer dat de overheid een praktisch instrument aanbiedt om discriminatie binnen de eigen organisatie systematisch aan te pakken. Gemeenten, uitvoeringsorganisaties en publieke dienstverleners kunnen met de toets zelf onderzoeken waar risico’s op ongelijke behandeling zich voordoen – en welke ingrepen nodig zijn om die te verminderen.
De discriminatietoets is tot stand gekomen na pilottrajecten bij de Douane en de gemeente Arnhem. Daaruit bleek hoe beleidsruimte en beoordelingsvrijheid onbedoeld kunnen leiden tot ongelijke uitkomsten. Zo onderzocht de Douane de afwegingsnormen die bepalen wie op Schiphol uit de rij wordt gehaald. In Arnhem leidde de toepassing van de toets tot aanpassingen in een afdeling waar te veel discretionaire ruimte tot verschillen in behandeling bleek te leiden.
Praktisch instrument, diepgaande impact
De toets bestaat uit praktijkgerichte vragen, opdrachten en zelfevaluaties die organisaties helpen inzicht te krijgen in kwetsbare processen – van handhaving tot toewijzing en dienstverlening. Het doel is niet alleen om discriminatie op te sporen, maar om structureel bewustzijn te creëren.
Voorzitter Joyce Sylvester benadrukt dat de toets bedoeld is om overheden proactief te laten handelen. “Discriminatie bestrijden betekent niet alleen reageren op klachten,” aldus Sylvester. “Het begint bij het voorkomen van ongelijke behandeling in beleid, uitvoering en besluitvorming.”
Daarnaast stimuleert de toets het interne gesprek. Medewerkers reflecteren op hun eigen handelen en worden zich bewuster van de gevolgen daarvan voor collega’s en burgers.
Lessen uit de praktijk
De aanleiding voor dit initiatief ligt in de harde lessen van de afgelopen jaren. Het toeslagenschandaal liet zien hoe diep institutionele vooringenomenheid kan ingrijpen in levens van burgers. De staatscommissie, opgericht naar aanleiding van dat schandaal, onderzoekt discriminatie en etnisch profileren in alle overheidssectoren en adviseert over structurele verbeteringen.
De discriminatietoets sluit aan bij internationale voorbeelden. In landen als het Verenigd Koninkrijk en Ierland is het gebruik van dergelijke toetsen inmiddels standaard onderdeel van beleidscycli – van nieuwe wetgeving tot uitvoeringspraktijk. De commissie hoopt dat dit ook in Nederland de norm wordt.
Wetenschappelijke bevestiging van institutionele vooringenomenheid
Recent wetenschappelijk onderzoek toont aan dat onbewuste vooroordelen in besluitvorming hardnekkig zijn. Zo bleek uit een gezamenlijke studie van Nederlandse universiteiten dat rechters na de moord op advocaat Derk Wiersum gemiddeld 71 procent zwaardere straffen oplegden aan verdachten met een Marokkaanse achtergrond. Een pijnlijk voorbeeld van hoe maatschappelijke gebeurtenissen kunnen doorwerken in juridische oordeelsvorming – vaak zonder dat beslissers zich daarvan bewust zijn.
Deze bevinding onderstreept het belang van systematische reflectie en toetsing binnen alle lagen van de overheid.
De eerste stap naar structurele verandering
De eerste tien organisaties starten deze maand met de discriminatietoets. Daarmee markeert Nederland een kantelpunt: van incidentele reactie op misstanden naar structureel preventief beleid tegen discriminatie.
De inzet van de toets maakt deel uit van een bredere ontwikkeling waarin de overheid zich meer bewust toont van haar verantwoordelijkheid voor gelijke behandeling – niet alleen in wetgeving, maar ook in de uitvoering.
Zoals voorzitter Sylvester samenvat:
“Discriminatie voorkomen begint met zelfonderzoek. Pas als de overheid zichzelf durft te toetsen, kan zij echt recht doen aan haar burgers.”